ترویج مفاهیم قرآنی در فضای اطلاعات محور: فرصت ها، تهدیدها، راهکارها

هدف از مقاله حاضر ارائه برنامه های پیشنهادی برای ترویج مفاهیم قرآنی با استفاده از ابزارها و فرصتهای فناوری اطلاعات است.

این مقاله در ابتدا به  تقسیم بندی ویژگی های قرآن از دیدگاه اهل بیت به سه مقوله: ویژگی های قرآن در ارتباط با خود قرآن، ویژگی های قرآن در ارتباط با اهل بیت(ع) و آداب بهره وری از قرآن پرداخته است. در ادامه با مروری بر پیشینه پژوهش های مربوط به ترویج فرهنگ قرآن به طور خاص و فرهنگ دینی بطور عام در داخل و خارج از کشور به فرصت ها و تهدیدهای فناوری اطلاعات، پرداخته و برآن اساس راهکارهایی برای استفاده از فرصت ها و تبدیل تهدید به فرصت ارائه شده است.

 

کلید واژه ها: مفاهیم قرآنی، ترویج، فناوری اطلاعات، فرهنگ قرآنی

1-مقدمه

فناوری اطلاعات، مهمترین ویژگی زمان ماست، به گونه ای که قرن 21 را بحق، عصر اطلاعات و ارتباطات نامیده اند. شتاب تحولات در این زمینه در سطح جهانی به حدی است که یک لحظه غفلت را بر نمی تابد و سکون در این مسابقه پرشتاب، فقط به معنای عقب ماندن از کاروان جهانی شدن است.

در این میان، ما به عنوان مسلمانان وظیفه خود می دانیم به ترویج فرهنگ قرآنی بیندیشیم تا وظیفه خود را در برابر این کتاب الهی به انجام رسانده باشیم. اما دنیای جدید نگاه ها و دیدگاههایی می طلبد که با ابتکار و نوگرایی پیش روند. این ابتکارها، باید در شیوه بیان و انتقال مفاهیم باشند نه در محتوا.

چه می توان کرد که این ابتکار، منحصر به شیوه ها بماند و جمع میان سنت (درمحتوا) و مدرنیته (در شیوه ها و ابزار ها ) عملی شود؟پاسخ به این پرسش، هدف اصلی این گفتار است که با شناخت ویژگی های قرآن ( مبتنی بر روایات معتبر ) آغاز می شود. پیشینه پژوهش های مربوط به ترویج فرهنگ قرآن به طور خاص و فرهنگ دینی بطور عام در داخل و خارج از کشور پس از آن می آید.

پس ازآن با نگاهی به تهدیدها و فرصت های  دنیای فناوری اطلاعات، پیشنهاد هایی جهت کاربرد IT در ترویج فرهنگ قرآنی ارائه می شود.

2-ویژگی های قرآن

از آنجا که، موضوع اصلی این تحقیق، ترویج قرآن و راهکارهای آن است، ابتدا باید ویژگیهای قرآن را بخوبی بشناسیم. برای این کار بهترین منبع، کلمات اهل بیت است که پیامبر اسلام در حدیث متواتر ثقلین، آن بزرگواران را همراه قرآن شناسانده است. بدلیل فراوانی این موضوع در احادیث، تنها به معدودی از آنها اکتفا کردیم و در آن موارد نیز فقط به نقل مضمون مرتبط پرداختیم.

2-1- ویژگیهای قرآن در ارتباط با خود قرآن

1. تمام مسائل و موارد مورد نیاز انسان در قرآن وجود دارد.(کافی 1، ص 59)

2. قرآن نور است در شب تار فتنه ها و بلایا. (کافی 2،ص216و 598).

3. قرآن نور دیدگان فرد مومن، شکوفائی درون او و مایه رفع اندوه اوست. (کافی 2،ص 561).

4. قرآن حجت خداست بر خلق که روز قیامت از کسانی که به آن بی توجهی کرده اند شکایت می کند(کافی 2،ص 597).

5. قرآن نجات دهنده انسان در سختی و تنهائی روز محشر است. (کافی 2،ص 602).

6. قرآن بهترین همراه انسان است در شدت تنهائی ها. (کافی 2،ص 602).

7. قرآن فراتر از زبان و ادبیات بشر است. لذا قرآن زبانها را تبیین می کند نه بالعکس، چون مبین است یعنی آشکار کننده. (کافی 2،ص 632).

8. قرآن ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد، شگفتی های آن پایان نمی پذیرد و معانی آن به آخر نمی رسد.(نهج البلاغه، ص 61).

9. قرآن ضلالت را کاهش می دهد و هدایت را افزایش(نهج البلاغه، ص 252).

10. هیچ کس قبل از قرآن غنی نیست و بعد از قرآن فقیر نیست. (نهج البلاغه، ص 252).

11.-قرآن در مقام پند دهی، از تمام کتابهای آسمانی و تمام موارد وحی الهی بالاتر است. (نهج البلاغه، ص 254).

12. سرچشمه های علم در قرآن است. (نهج البلاغه، ص 254). 

13. قرآن رشته استوار الهی است که گسست ناپذیر است. (نهج البلاغه، ص 254).

14. قرآن نگهبان و حافظ کتابهای آسمانی دیگر است. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

15. قرآن جداکننده حق از باطل است. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

2-2- ویژگیهای قرآن در ارتباط با اهل بیت

قرآن به تنهایی گویای مسائل نیست  و نیاز به مبین معصوم دارد.(کافی1،60) و  (نهج البلاغه، ص 182و223)

مبین های معصوم هیچ گاه از قرآن جدا نمی شوند و همواره با قرآنند.(کافی 1، 191)

 قرآن ما را به امام معصوم هدایت می کند. (کافی 1،ص 216)

 کسی که بطون قرآن یعنی ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را نشناسد حق تفسیر قرآن را ندارد. (کافی 5،ص 69)

اهل بیت را باید در بالاترین جایگاههای قرآن قرار داد و با احساس نهایت عطش در خانه آنها وارد شد..(نهج البلاغه، ص119و195).

امام زمان(ع) در زمان ظهو ر، هواهای نفسانی و میل شخصی افراد را به قرآن سوق می دهد.در حالی که پیش از آن خواسته های شخصی خود را بر قرآن تحمیل کرده بودند..(نهج البلاغه، ص 191).

خداوند قرآن را مجمل فرستاده و علوم آن را برای تکمیل هدایت به پیامبرش آموخته و پیامبر آنها را برای  اهل بیت به ارث گذاشته است. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

چون اهل بیت واجد علوم قرآن اند، بر دیگران برتری دارند. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

2-3-آداب بهره وری از قرآن

1. پیامبر و امامان معصوم به واسطه قرآن هشدار می دهند. (کافی 1،ص 424)

2. تلاوت قرآن یکی از ویژگی های اصلی شیعیان است. (کافی 2،ص 74).

3. قرائت قرآن با تلاوت قرآن فرق دارد. قرائت یعنی خواندن و تلاوت یعنی پیروی کردن(کافی 2،ص477و 498).

4. حافظ قرآن کسی است که به آن عمل کند. (کافی 2،ص 603).

5. قرائت قرآن در جوانی سبب می شود که قرآن با گوشت و خون انسان آمیخته شود و او را نجات دهد. (کافی 2،ص 603)

6. اهل قرآن بیش از هرکسی باید اهل خشوع در برابر خدا در پنهان و آشکار باشد. (کافی 2،ص 604)

7. کسی که بوسیله قرآن بر مردم فخر بفروشد خدا او را ذلیل می کند و به هدف خود نمی رسد. (کافی 2،ص 604).

8. قرآن باید با ایمان همراه باشد و گرنه فایده ای به حال انسان ندارد. (کافی 2،ص 605).

9. کسی که به او قرآن داده شودبای آن را قدر بداند و آن را عظیم ترین و بزرگ ترین سرمایه خود بداند و گرنه نعمت بزرگ خدا را کوچک شمرده است. (کافی 2،ص 605).

10. امت در برابر ابلاغ پیام قرآن مسئول است. همانگونه که پیامبر در این مورد مسئولیت دارد و روزی هر دو باید پاسخ دهند (کافی 2،ص606).

11. کسی که قرآن را با زحمت فرا بگیرد، اجر مضاعف دارد. (کافی 2،ص 607).

12. کسی که بخشی از قرآن را بیاموزد اما آن را در عمل فراموش کند در رزو قیامت دچار خسران بزرگی خواهد شد. (کافی 2،ص 608).

13. مسلمان باید هر روز حداقل 50 آیه از قرآن را بخواند. (کافی 2،ص 609).

14. هر آیه ای از قرآن را باید گنجینه ای سرشار دانست و با آن به این گونه برخورد شود. (کافی 2،ص 609).

15. خانه ای که در آن قرآن خوانده شود، برکت آن زیاد می شود و برای اهل آسمان می درخشد. (کافی 2،ص 610)

16. قرائت قرآن باید عمومی شود حتی برای کسبه و بازار در خانه خودشان. (کافی 2،ص 611).

17. قرآن حتی اگر در حافظه کسی باشد باید از رو بخواند، چون نگاه کردن به قرآن خود عبادت مستقلی است. (کافی 2،ص 613).

18. قرآن را باید به ترتیل خواند،  یعنی شمرده خواندن و هماره با تدبر و تامل درونی، به نوعی که انسان دل سخت خود را تکان دهد و فقط به این نیندیشد که هر چه زودتر به آخر سوره برسد. (کافی 2،ص 614)

19. در تلاوت قرآن باید از لحن اهل فسق و گناه پرهیز شود. صوت زیبا به معنای کاربرد غنا در تلاوت قرآن نیست. (کافی 2،ص 614).

20. زمان ختم قرآن را باید به گونه ای تنظیم کرد که انسان بتواند با تدبر و تامل و تغییر درونی قرآن بخواند. (کافی 2،ص 617).

21. به قرائت قرآن پس از نماز واجب تاکید خاص شده است. (کافی 2،ص 622).

22. کسی که قرآن را مانند دارویی برای درد درون خود بداند، وسیله دفع بلا از دیگران می شود. چنین کسانی در میان قاریان قرآن بسیار کمیابند. (کافی 2،ص 627).

23. انسان همیشه باید خود را مخاطب قرآن بداند. در بیشتر موارد، مفهوم آیات به مصداق این ضرب المثل است که به در می گوید تا دیوار بشنود. (کافی 2،ص 632).

24. کسی که قرآن می خواند، باید در هنگام رسیدن به هشدار قرآن،  بی توجه نگذرد و در آن موضع، خیر و نجات خود را از خداوند طلب کند. (کافی 3،ص301 )

25. کسی که قرآن را فرا گیرد ولی به آن عمل نکند،حجت بر او تمام تر و حسرت او در روز قیامت بیشتر است..(نهج البلاغه، ص 164).

26. قرآن را خیرخواهی بدانیم که غش ندارد، راهنمائی که گمراه نمی کند و سخنگوئی که دروغ نمی گوید. (نهج البلاغه، ص 252).

27. بوسیله قرآن، فقط خدا را بطلبیم نه غیر خدا را. (نهج البلاغه، ص 252).

28. گزارش قرآن در مورد افراد در روز قیامت تصدیق می شود. (نهج البلاغه، ص 252).

29. کسانی که قرآن را حکم دانستند و آن را براستی برپا داشتند، امیرالمومنین آنها را برادران خود می داند و در فراق آنها اظهار دلتنگی می کند. (نهج البلاغه، ص 263).

30. اهل تقوی دوای درد خود را از قرآن استخراج می کنند، همان گونه که معدن را از زیر زمین کاوش می کنند. (نهج البلاغه، ص 304).

31. مبادا دیگران در عمل به قرآن از شما مسلمانان سبقت گیرند. (نهج البلاغه، ص 421).

32. شفای قرآن فقط در زمانی است که انسان با تمام وجود برای فهم مطالب آن آماده می شود. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

33. فقط کسی به برکت قرآن از هلاکت نجات می بابدکه از رشته حفاظت قرآن جدا نشود. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

34. رعایت حق قرآن وظیفه هر کسی است که آن را می خواند. ( صحیفه سجادیه، ص 177)

35. قرآن، باید ما را از وسوسه های پلید درونی نگاه دارد. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

36. قرآن، باید پای ما را از ورود به جاهای زشت باز دارد. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

37. قرآن، باید زبان ما را از ورود به سخن باطل ببندد. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

38. قرآن، باید اعضای بدن را از ارتکاب گناه مانع شود. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

39. اگر قرآن ما را از گناه باز داشت، در این صورت امید است که فهم عجائب آن به دلهای ما راه یابد، همان عجائبی که کوه های سخت از تحمل آن ناتوانند. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

40. قرآن باید تیرگی های درون ما را بشوید و ما را به مکارم اخلاق برساند. ( صحیفه سجادیه، ص 178)

3- پیشینه پژوهش در ترویج قرآن

در باب ترویج قرآن و چگونگی ها و راهکار ها و چالش های آن پژوهش هایی انجام شده است.مروری بر پیشینه پژوهش در این زمینه و نقد و بررسی آنها می تواند ما را در دستیابی به ارائه راهکاری بهتر یاری کند. با این منظور این پیشینه را در دو بخش داخل و خارج از کشور مرور می کنیم. نکته مهم این است که در مورد برخی از این پیشینه ها، عنوان اصلی پژوهش عنوان دیگری غیر از قرآن است ولی  به نوعی با پژوهش ما ارتباط می یاید.

3-1- پیشینه پژوهش های ترویج قرآنی در داخل کشور

الف- شورای عالی جوانان وابسته به ریاست جمهوری در سال 1373 سندی تحت عنوان "منشور تربیتی نسل جوان" منتشر کرد که شامل 98 اصل در قالب 14 عرصه بود. اصل ششم این منشور تحت عنوان انس با قرآن که در ضمن عرصه ایمان و معرفت بیان شده هدف از انس با قرآن را چنین بیان می کند: "احیای قلوب و تطهیر نفوس در موانست دایمی با قرآن و مداومت  بر  فهم  عمیق  معارف  و  فرهنگ  قرآنی  بر اساس  وصایای  پیامبر  و  وفاداری  به  ثقل  اصغر " ( منشور  تربیتی  ، ص 2)

ب- سند  دیگر  در  این  رابطه، " اهداف  تفصیلی  و  خط  مشی  اجرایی  منشور  تربیتی  نسل  جوان" است  که  بیانگر  " استراتژی نظام  ج. ا. ا. در  رشد و  ارتقای  فرهنگی و تربیتی  نسل  جوان " است. و  در  سال  1374  انتشار  یافته است.  در  این  سند  در  باره  اصل  یاد  شده  آمده است:

یکم- اهداف تفصیلی

-تشویق جوانان درزمینه بهره گیری از کلام معصومین (ثقل اصغر) در فهم  معانی قرآن و پرهیز و اجتناب ازتفسیر به رای

- همکاری و هماهنگی نهادهای فرهنگی و آموزشی  برای فراهم ساختن مقدمات آشنایی نسل جوان با علوم و معارف قرآنی

- ابلاغ و نشر پیام قرآن درعرصه های خانواده، مدرسه و اجتماع وتعمیم فرهنگ قرآنی درجامعه اسلامی

-احیای قلوب و تطهیر نفوس با جاری قرآن و تطبیق خلقیات و روحیات جوانان با احکام متعالی و انسان ساز آن

- معرفی ارزش محتوا، عظمت معانی و وجوه اعجاز معرفتی ومعنوی قرآن به نسل جوان

- تحریض و ترغیب جوانان به فراگیری معارف قرآنی و استفاده ازغنای معرفتی آن در زندگی عملی

- تلاش در جهت شناساندن وجوه اعجاز آیات و پیشگویی علمی قرآن به نسل جوان

دوم - خط مشی اجرایی

-تاسیس کانون قرآن به منظور ساماندهی امور قرآنی و هماهنگی فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی قرآن درسراسرکشور

- تشکیل گروههای تواشیح وحفظ و قرائت قرآن وتشویق نوجوانان و جوانان به موانست مستمر با قرآن کریم

- تالیف و تدوین کتاب تفسیر و ترجمه قرآن ویژه نسل جوان از متون مجموعه ی تفاسیر معتبر و مشهور

- اهدای قرآن به نوجوانان وجوانان به منظور مانوس ساختن آنان با فرهنگ قرآن

- چاپ و انتشار قرآن درقطع جیبی و ارزان برای دستیابی آسان نسل جوان به فرهنگ و معارف قرآنی

- تشکیل هسته های حفظ و قرائت قرآن کریم درکانونهای فرهنگی وتربیتی و مراکز آموزشی کشور

- برنامه ریزی در برگزاری کلاسهای آموزشی قرآن به صورت رسمی درسراسر کشور

- برگزاری اردوهای فرهنگی و تربیتی به منظور اشاعه و تبلیغ فرهنگ قرآن دربین نسل جوان

- تالیف و نشر کتابهای مصورازموضوعات،داستانها وقصص قرآن برای نوجوانان

(سازمان ملی جوانان، اهداف تفضیلی وخط مشی اجرایی منشور تربیتی نسل جوان :استراتژی نظام جمهوری اسلامی ایران دررشد وارتقای فرهنگی وتربیتی نسل جوان، ص 8)

- سند  دیگر  که  با  این  مجموعه  ارتباط  دارد، " اولویت های اقدامات  اجرایی دستگاه ها و سازمان های دولتی بر اساس منشور تربیتی نسل جوان " است که در بهار سال 1376 انتشار یافته است.  

بر اساس این سند، اولویت های اجرایی دستگاههای دولتی در عرصه ایمان و معرفت به قرار زیر است:

1-تدوین سیر مطالعاتی موضوعی ویژه نسل جوان در حوزه اندیشه های بنیادی اسلامی

2- تحقیق در روشهای اعتلای فکری و ارتقای معنوی جوانان متناسب با ظرفیت وجودی آنان

3- استفاده عملی از تمثیل و مثل، قصه و شعر و نمایش به منظور برانگیختن شور و شعور دینی نسل جوان

4- تهیه و تولید فیلم و سریالهای تلویزیونی در معرفی الگوها وا اسوه های دینداری به نسل جوان

5- برگزاری مسابقات احکام و معارف اسلامی متناسب با رشد فکری و بینش مذهبی نسل جوان

6- برگزاری میزگردها و جلسات مشاوره جهت پاسخگویی به سوالات اعتقادی و شبهات دینی جوانان

7- برنامه ریزی جهت هماهنگی اولیاء و مربیان در زمینه شیوه های کنترل و مراقبت رفتاری نسل جوان

8- تنظیم برنامه جهت تشویق نسل جوان به ثبت و یادداشت اعمال روزانه در دفتر ارزیابی اخلاقی

9- تهیه و تولید فیلم و اجرای نمایش در معرفی اثرات بینش معادی در شیوه زندگی اجتماعی انسان

10- تنظیم و انتشار رساله احکام ویژه نسل جوان به منظور پاسخگویی به نیازهای نسل جوان

11- آموزش اولیاء و مربیان در نحوه رفتار کریمانه به نوجوانان در استانه بلوغ

12- تبلیغ در زمینه معرفی دین به عنوان آیین زندگی و رسم ازادگی در عرصه های زندگی نسل جوان

13- تدوین ونشر سنت و سیره اولیای دین و رهبران مذهبی به منظور الگوسازی برای جوانان

14- تقویت انجمنهای اسلامی در مدارس و دانشگاهها به منظور هدایت فکری و اعتقادی نسل جوان

15- نشر کتب و مقالات علمی در معرفی معیارها و ویژگیهای اسلام ناب محمدی به نسل جوان

16- تشکیل مجامع علمی و مذهبی در حوزه های علمیه و دانشگاهها به منظور نقد و بررسی آرای متفکران مسلمان

17-تاسیس کانون قرآن به منظور ساماندهی و هماهنگی فعالیتهای آموزشی و تبلیغی قرآن کریم

18-برگزاری مسابقات حفظ، قرائت و تفسیر قرآن در سطوح مختلف و فراگیری برای نسل جوان

19-تالیف و انتشار کتب ترجمه و تفسیر قرآن برای نسل جوان از متون تفاسیر معتبر و مشهور

20- چاپ و انتشار قرآن در قطع مناسب و ارزان برای دستیابی آسان جوانان به قرآن کریم

21-تنظیم و نشر داستانها و قصص قرآن کریم متناسب با مقاطع سنی و تحصیلی نسل جوان

22-برگزاری نمایشگاههای ویژه جهت شناساندن آداب و سنتهای اسلامی و شعائر مذهبی

23- برگزاری مراسم اعیاد مذهبی و ایام الله جهت تنظیم شعائر مذهبی و آموزش عملی آن به جوانان

- سازمان ملی جوانان در سال 1380 گزارش نهایی نتایج پژوهشی طرح مشاوره ملی با جوانان را در کتابی تحت عنوان" وضعیت و نگرش جوانان ایران" در 976 صفحه انتشارت نسل سوم ارائه کرد. برای سنجش وضعیت و نگرش جوانان ایران 23 معیار در نظر گرفته شد که یکی از آنها معیار جوان و اعتقادات دینی بود.(سازمان ملی جوانان، ص 12)

برای این تحقیق نمونه تصادفی 34521 نفر از جوانان 14 تا 30 ساله در 28 مرکز استان در نظر گرفته شد(همان، ص 13).

در این تحقیق برای سنجش نظریات در موضوع جوان و اعتقادات دینی 26 سوال مطرح شد که بیشتر آنها با فرهنگ و معارف قرآنی رابطه مستقیم دارد به این دلیل سوالات یاد شده و جواب جوانان ذکر می شود:

1- تنها راه نجات بشر، پایبندی به اعتقادات دینی است. موافق5/89       مخالف5/10

2-برای من اثبات وجود خدا نیاز به استدلال ندارد.موافق 9/86      مخالف 1/13

3- هر کس نتیجه اعمال خود را در آخرت می بیند. موافق 3/92      مخالف  7/7

4- بدون عمل به فرائض دینی، خداپرستی مفهومی ندارد. موافق  9/81     مخالف 1/18

5- دعا و توسل در شفای بیماران تاثیر دارد. موافق   8/93    مخالف 2/6

 6-برای داشتن یک جامعه پیشرفته باید قید و بندهای مذهبی را کنار گذاشت.       موافق  22     مخالف 78

7- خداوند همیشه ناظر اعمال ماست. موافق  7/95      مخالف  3/4

8- با ایمان به خدا، انسان در مقابل مشکلات بیشتر ایستادگی می کند. موافق    7/95   مخالف 3/4

9- پایبندی به اخلاقیات می تواند انسان را از دین بی نیاز کند. موافق   2/30    مخالف 8/69

10 – از انجام ندادن بعضی از از فرائض دینی احساس گناه می کنم. موافق  7/13     مخالف 3/86

11- با پیشرفت علم نیاز چندانی به اعتقادات دینی نیست. موافق  2/15     مخالف  8/84

12- هیچ عبادتی جای نماز را نمی گیرد. موافق 7/87      مخالف 3/12

13- در شرائط دشوار مثل فصل تابستان لازم نیست که همه روزهای ماه رمضان را روزه گرفت. موافق   5/  22  مخالف 5/77

14- نذر کردن در حل مشکلات انسان موثر است. موافق  6/90     مخالف 4/9

15- هر زمانی که احساس کنم استطاعت مالی دارم برای رفتن به حج اقدام می کنم. موافق  3/86     مخالف 7/13

16- امر به معروف و نهی از منکر برای اصلاح جامعه لازم است. موافق  89      مخالف 11

17- برای احترام ماه رمضان کافیست فقط چند روز از آن را روزه گرفت. موافق   3/15    مخالف 7/84

18- نماز خواندن باعث دوری از اعمال ناپسند می شود. موافق  1/90      مخالف 9/9

19- با خدمت به هم نوعان می توان نماز نخواندن را جبران کرد. موافق  21     مخالف 79

20-احکامی که در قرآن آمده، خاص یک دوره زمانی نیست و در شرائط اجتماعی امروز هم قابل اجراست. موافق  7/87      مخالف 3/12

21- اسلام آخرین و کاملترین دین الهی است. موافق    4/94   مخالف 6/5

22- من اعتقاد دارم که صدقه باعث دفع بلا می شود. موافق  8/92     مخالف 2/7

23- نهی از منکر وظیفه عالمان دینی است نه وظیفه هرکس. موافق    7/31   مخالف 3/68

24- با توجه به دادن مالیات به دولت جمهوری اسلامی پداخت خمس موضوعیت ندارد. موافق   2/34     مخالف 8/65

25- به جای رفتن به حج بهتر است هزینه آن صرف امور خیریه شود موافق   7/63    مخالف 3/36

26- اجرای درست امر به معروف و نهی از منکر مانع بروز فساد و بی بندو باری در جامعه می شود. موافق    3/84  مخالف 7/ 15

(همان، ص89-91 و 777-778)

این جدول بخوبی نشان می دهد که عقیده کسانی که می پندارند که جوانان از دین برگشته اند،  نادرست و مخالف واقعیات موجود است.

بر اساس آمار دیگر، میانگین اعتقادات دینی در تمام مراکز استانها عددی بین 86 تا 88 درصد را نشان می دهد.(همان، ص 289)

این عدد می رساند که پراکندگی میزان اعتقادات دینی در سطح کشور یکسان است.و لذا می توان برنامه ریزی نسبتا یکسانی برای کل کشور اراده کرد.

از سوی دیگر می بینیم که نگرش نسبت به نهادهای مذهبی با سطح درآمد رابطه معکوس دارد، یعنی هرچه سطح درآمد بالاتر رود، نگرش نسبت به نهادهای مذهبی منفی تر می شود.(همان، ص 204و794)

همچنین می بینیم که میزان نگرش نسبت به نهادهای مذهبی با سطح تحصیلات نیز نسبت عکس دارد(همان، ص 222). دلیل احتمالی این مساله آن است که نهادهای مذهبی نتوانسته اند در حدی از کیفیت و جذابیت و انعطاف پذیری باشند که با هریک از اقشار جامعه متناسب با نیازهای فکری و فرهنگی وعلمی آنها برخورد کنند.(همان، ص 798).

نظر سنجی دیگر نشان می دهد که اگر بخواهیم جوانان ایران برخوردار از معتقدات دینی باشند باید راههای گسترش و افزایش قدرت زندگی را در آنها هموار سازیم.(همان، ص459، 457، 467،468و846).

گروه دیگر از آمارها و نمودار ها نشان می دهد که هر چه سطح تحصیلی پاسخگویان و خانواده هایشان بالاتر باشد، نگرش آنها نسبت به نهادهای مذهبی مانند کارکرد مذهبی صدا و سیما، مساجد، روحانیون، هیات های مذهبی، اماکن مقدسه ضعیف تر می شود(همان، ص 478-481).

این بدان معناست که جدا از سایر عوامل مدارس و دانشگاههای ما توفیق کافی در تقویت نگرش مثبت به نهادهای مذهبی در  دانش آموزان و دانشجویان را ندارند.(همان، ص 849).

در ارزیابی دیگر، دانشجویانی که از نظر روانی در دو گروه کاملا سالم و سالم قرار دارند، نسبت به هویت دینی ایرانی ( یعنی اعتقادات اصیل اسلامی و دلبستگی به اهل بیت پیامیر) نگرش مثبت تری دارند.( همان، ص567).

با توجه به اینکه دو گروه دانشجویان مشکل دار و نسبتا مشکل دار از نظر روانی نیمی از جمعیت جوانان را تشکیل می دهند، باید با روشهای دقیق علمی در این خصوص راهکارهای مناسب برای حل این مساله ارائه شود.( همان، ص 866).

از سوی دیگر بر اساس تحلیل رگرسیون، پیش بینی اعتقادات قلبی دینی با مقیاسهای مدل تحلیل اعتقادات دینی جوانان،  نشان می دهد که نگرش به اماکن مقدسه و پس از آن نگرش به کارکرد مساجد، قوی ترین عوامل پیش بینی کننده اعتقادات قلبی دینی در جوانان هستند(همان، ص 886).

همانطور که بیان شد اماکن مقدسه ظرفیت بسیار زیادی جهت ارائه مفاهیم قرآنی دارد که متاسفانه از این ظرفیت، استفاده بسیار اندکی می شود و حتی گاهی اوقات ارائه تصویرهای غلط در اماکن مقدسه، این ظرفیت  را کاهش می دهد.

گزارش یاد شده راهکارهای برنامه ای و اقدامات دستگاههای اجرائی را به صورت مفصل ارائه کرده که خلاصه آن چنین است:

1- تمرکز دستگاههای مختلف سیاستگزار در امور جوانان بر دو مقوله هویت دینی و هویت ملی آنها.

2- تا کید بر اصلاحات جدی در برنامه های آموزش و پرورش دینی در مدارس و دانشگاهها، بدین سان که ابتدا نگرش خود نسبت به جوانان و آنگاه عملکرد متولیان امور دینی در این مراکزرا اصلاح کنند. همچنین پیشرفت شیوه ها، برنامه ها، ابزار ها و دیگر شئون آموزشی و تربیتی -  بویژه اصلاح انگیزه مربیان دینی که به سمت اخلاص در عمل سوق داده شود - ضرورت دارد.

3- ارتباط مستقیم میان اعتقادات دینی با سلامت روانی وقدرت زندگی جوانان می رساند که برای بهبود فرهنگ دینی و قرآنی باید موانع موجود در راه سلامت روانی آنان را کاهش دهیم و قدرت زندگی آنان را بالا بریم. این کار به همکاری سازمان های دولتی مربوطه با انجمنهای غیر دولتی، تجهیز و تقویت بخشهای مشاوره ای در مدارس و دانشگاهها و مراکز مشاوره ای در سطح جامعه، ایجاد شادمانی در سطح عمومی جامعه... نیاز دارد.

4- با وجود علاقه قلبی بالا نسبت به عقاید دینی، در مورد نهادهای مذهبی تمایل چندانی مشاهده نمی شود. این امر به عواملی بر می گردد از جمله سوء تفاهم ها، زیبایی و نظم این اماکن مقدسه و مساجد، خلاقیت و ابتکار در عملکرد متولیان این نهادها و مراکز روزآمد شدن برنامه ها و مراکز دینی و در یک کلام، ایجاد ارتباط بیشتر میان این نهادها با نسل جوان برای استفاده از پتانسیل علاقه قلبی یادشده

5-پژوهشهای کاربردی برای رشد هویت دینی دانشجویان و دانش آموزان که آنها را در اختیار نهادهای مربوطه قرار دهند و به کمک بازخورد، آنها پیوسته در جهت بهبود کیفیت آنها بکوشیم.

6- صدا و سیما می تواند شعور دینی را با شور دینی و اندیشه را با احساس و تعقل را با هنر و ادبیات پیوند دهد تا زمینه پذیرش عقاید دینی و فرهنگ قرآنی را در میان جوانان بیشتر کند.چنانکه تجربیات موجود همین را نشان می دهد.

7-روحانیون برای پیوند بیشتر با جوانان تحصیل کرده باید موقعیت آنها و نیازها و خواسته ها و فرهنگ آنها را بیش از گذشته درک کنند تا با راتباط موثر تر برای هدایت آنها به سمت فرهنگ قرآنی گام بردارند.پیوند حوزه و دانشگاه گامی در راستای این هدف است.

8-خانواده ها باید از یک سو الگوی عملی از فرهنگ قرآنی به فرزندان خود نشان دهند و به گفتار لفظی اکتفا نکنند، از سوی دیگر

فرصت اندیشیدن و آزادی انتخاب را به جوانان بدهند و با برخورد شایسته بدون اکراه و اجبار به آنان کمک رسانند.مراکز مشاوره برای کمک خانواده ها و جوانان، در این امر نقش مهمی ایفا می کنند.

9- تقویت هویت جوانان در بخشهای مختلف به آنها کمک می کند که خود را نسبت به ارزشهای دینی متعهد بدانند و در برابر فرهنگ بیگانه تسلیم نشوند، بدون آنکه ذهن جستجوگر خود را تعطیل کنند یا ارزشهای مثبت موجود در فرهنگهای دیگر را نادیده بگیرند. طبعا در این جهت ایجاد فضای مناسب تعاملی برای گفتگوی صمیمانه جوانان با متولیان دینی به این امر کمک می کند.

در اموری با این درجه از پیچیدگی، باید واقع بینی و دقت علمی و کیفی نگری بسیار بیشتری صورت گیرد. ساده کردن مسائل پیچیده فقط به تولید محصولات کم کیفیت منجر می شود و جز ضرر و زیان چیزی به بار نخواهد آورد.

10- تهیه کتابهای گوناگون دینی به زبانهای متناسب با مخاطبهای مختلف و برای سلیقه های گوناگون، همچنین تدوین و انتشار دانشنامه های مختلف متناسب با سطوح مختلف، تشویق جوانان به برگزاری خلاقانه و نوآورانه اعیاد مذهبی و برگزاری مبتکرانه جلسات دینی با همکاری همه جانبه وزارت ارشاد، آموزش و پرورش و آموزش عالی و نیز انجمن های غیر دولتی فرهنگی  و پژوهشی به ترویج فرهنگ قرآنی کمک می کند.(همان، ص 922-929).

- دکتر جعفر توفیقی و همکاران در پژوهشی تحت عنوان " دانشگاه، مسئله اسلامی شدن و پرسش های ناگشوده  که در سال 1380 به چهل و چهارمین نشست روسای دانشگاهها ارائه شد ( سیاست ها و راهبرد های علم، فناوری و فرهنگ تهران : قصیده سرا، 1381 جلد 1 ص 150-139) پس از طرح مقدماتی در مورد شیوه های مختلف ترویج فرهنگ اسلامی در دانشگاه پیشنهاد خود را در جدولی تحت عنوان تقسیم بندی ضد هنجارها و هنجارها  خلاصه کرده اند.(همان،ص124-127 ).                                                                                                      

- دکتر حسین لطف آبادی و خانم وحیده نوروزی در پژوهشی پیمانی تحت عنوان " بررسی چگونگی نگرش دانش آموزان دبیرستانی و پیش دانشگاهی ایران به جهانی شدن و تاثیر آن بر ارزشها و هویت دینی و ملی آنان" که در فصلنامه نوآوریهای آموزشی ( وابسته به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش ) شماره 9، پاییز 1383، ص 188-119 آمده، ده ها منابع به زبان انگلیسی و فارسی در زمینه تاثیر مقوله جهانی سازی بر فرهنگ و ارزشها و آموزش وپرورش " معرفی کرده اند.(ص 90-91).جامعه آماری این تحقیق،شامل تمامی دانش آموزان پسر و دختر در مقطع دبیرستانی و پیش دانشگاهی کشور در سال 1381، یعنی بیش از 27700 نفر بوده که حجم نمونه آن 4292نفر برگزیده از استانهای گوناگون کشور بوده است. با توجه به گسترش روزافزون پدیده جهانی شدن - که نتیجه مستقیم گسترش فناوری اطلاعات است – جای آن دارد. که یافته های این پژوهش در زمینه ترویج فرهنگ قرآنی مورد توجه قرار گیرد.

- فرهاد شفیع پور مطلق، کیوان لولوی و قاسم  فتاحی در تحقیقی تحت عنوان " بررسی شیوه های موثر در نشر تفکر عاشورایی بین دانشجویان " که در سال 1381، ضمن مجموعه مقالات همایش امام حسین (ع) ( تهران مجمع جهانی اهل بیت، ج 8 ص 339- 359 انتشار یافته، به شیوه توصیفی – پیمایشی بر اساس پاسخ های 270 نفر از اساتید اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاهها و 80 نفر از اساتید با تجربه حوزه به نتایجی رسیده اند. در این پژوهش، عوامل سه گانه موثر در نشر تفکر عاشورایی به سه گروه عوامل آموزشی، انگیزشی و فرهنگی تقسیم شده است.

از میان هفت عامل در گروه عوامل آموزشی عامل " استفاده از روش های تدریس فعال مانند روش پرسش و پاسخ و مکاشفه ای" در میان نه عامل گروه عوامل انگیزشی، عامل " دعوت از شخصیت ها و روحانیان برجسته جهت سخنرانی " در میان هفت عامل گروه فرهنگی، عامل " ترتیت اردوهای زیارتی، فرهنگی و تفریحی رایگان برای دانشجویانی که حداقل یک مقاله با موضع قیام عاشورا به چاپ رسانیده اند " اکثریت دارد. در این گروه عامل بعدی، " فراهم کردن وام تحصیلی برای دانشجویان محقق " بوده است.

از آنجا که فرهنگ قرآنی با فرهنگ عاشورایی پیوندی ناگسستنی دارد. به عقیده پژوهشگر می توان نتایج این تحقیق را برای ترویج مفاهیم قرآنی تعمیم داد.

- یونس باقری درمقاله " بررسی وضعیت دانشجویان تبریز" مجله رشد آموزش قرآن شماره 6 پاییز 1382 صفحه 12 تا 15 گزارش کمیته گسترش و هماهنگی فعالیتهای قرآنی مستقر در دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی را تلخیص و گزارش کرده است.براساس پژوهشی آماری از بین 2524 نفر دانشجوی دانشگاههای دولتی و غیر دولتی تبریز نتایجی بدست آمده از جمله :

- توانایی روخوانی 8/49 درصد زیاد، 8/37 متوسط، 6/10 کم 1/1 درصد هیچ

- در زمینه ترجمه 7/16درصد زیاد،6/44 کم 7 درصد هیچ

-مفاهیم و لغات قرآنی 9/9 درصد زیاد،، 9/51 کم 9/9 درصد هیچ

-دعاها و مضمون ها قرآنی 5/4 درصد زیاد، 9 درصد هیچ

-نشریات و مجلات قرآنی 4/2 درصد زیاد، 1/56 درصد هیچ

-استفاده از نرم افزار های رایانه ای قرآن 3/3درصد زیاد، 7/68 درصد هیچ

-استفاده از قرآن در امور زندگی 7/11 درصد زیاد، 8/33 متوسط، 9/40 کم 2/8 درصد هیچ

-قرائت کامل قرآن 9/33 داشته اند و 3/56 نداشته اند و بقیه پاسخ نداده اند.

- میزان تلاوت در یک ماه 2/48 درصد کمتر از 20 آیه خوانده اند

بر اساس همین گزارش موانع انس و ارتباط دانشجویان دانشگاه تبریز با قرآن در 15 عنوان بیان شده که به ترتیب درصد فراوانی چنین است:

1- رفتار نامناسب و غلط بعض دست اندرکاران امور قرآنی 5/70 درصد

2-ناتوانی مربیان قرآنی دانشگاه در استفاده از شیوه های جدید تدریس 3/68

3- عدم آشنائی کافی با قرآن 67

4- عدم درک مفاهیم قرآن 2/62

5- نداشتن زمینه مناسب خانوادگی 5/61

6-استفاده ابزاری از قرآن 6/60

7- عدم وجود تبلیغات مناسب 6/60

8-عدم طرح مباحث علوم قرانی به روشهای علمی 9/59

9-حجم زیاد برنامه درسی و کمبود فرصت 1/57

10- عدم استفاده از شیوه ها و روشهای هنری برای طرح و گسترش علوم قرآنی 3/55

11- عدم وجود خلاقیت در محافل قرآنی 2/55

12- سابقه و ذهنیت منفی از آموزش و ترویج قرآن در مدرسه 2/53

13- احساس عدم نیاز 6/47

14- عدم وجود منابع کافی 6/38

15- به روزنبودن منابع قرآنی 3/34

- دکتر محمود سرمدی در پژوهشی تحت عنوان "بررسی رابطه دینداری با بازده های تربیتی دانش آموزان مقطع متوسطه شهر قم " در سال تحصیلی 1383-1384به سامان رسانده اند که در فصلنامه پژوهش های تربیت اسلامی ( نشریه گروه پژوهشی تعلیم و تربیت اسلامی آموزش و پرورش ) شماره 2، تابستان 1385، ص 57-85 منتشر شده است. محقق ابتدا تعریف های مختلف از دین را از پژوهشگران شرقی وغربی نقل کرده و به نتایج چند پژوهش پیمایشی در داخل و خارج از کشور اشاره می کند.جامعه نمونه پژوهش شامل 600 نفر دانش آموز دختر و پسر دبیرستانی بوده و شاخص های دینداری در چند محور تعریف شده است:

بعد عقایدی، بعد مناسکی، بعد پیامدی( اجتماعی )، بعد پیامدی (فردی)، تجربه دینی، هویت دینی، شناخت مذهبی، مراسم مذهبی، ( ص،72)

بازده های تربیتی نیز چند محور دارد : بازده اخلاقی، بازده عملی، بازده اقتصادی، بازده بهداشتی، بازده اجتماعی، بازده خانوادگی، نگرش ضد اجتماعی، گرایش به رفتارهای بزهکارانه ( همان، 75)

و سرانجام ارتباط میان آنها در جدول شماره 7 ( ماتریس همبستگی بین شاخص های دینداری و بازده های تربیتی ) بیان می شود (همان، ص 79)

پژوهشگر پیشنهاد می دهد:

بازنگری در شیوه های تربیت اخلاقی ، تحول در ویژگی های معلمان و روحانیون، وجود الگوهای عملی و اخلاقی مناسب برای هدایت جوانان، پیوند استوار با جوانان تا احساس کنند که تنها نیستند و از آنها حمایت می شود. تشکل های غیر دولتی، دینی، فرهنگی و عملی، هویت بخشی به جوانان، بهبود بخشیدن احساس تعلق و  دلبستگی،حمایت اجتماعی، بررسی در مورد برتری شاخص باورها بر شاخص شناخت مذهبی، بررسی در این مورد که چرا بازده اجتماعی رتبه ای نازل ت در میان بازده ها تربیتی دارد.(همان، ص 82)

این پژوهش به ویژه- از آن رو که به شهر قم اختصاص یافته و انتظاری که در باب تربیت دینی و جامعه سازی قرآنی از این شهر می رود - قابل تامل و بررسی چدی است.

فصلنامه رشد آموزش قرآن، شماره 14(پاییز 1385)را به برنامه درسی آموزش قرآن اختصاص داده که برخی از مقالات آن با موضوع این مقاله ارتباط بیشتری دارد. در مقاله " جایگاه آموزش قرآن و دینی متوسطه، دکتر محمد مهدی اعتصامی (ص50-55)ویژگی های کلی برنامه جدید آموزش قرآن را در قالب چند جدول ارائه کرده که شامل عناوین زیر است.

هدف های کلی دروه متوسطه و پیش دانشگاهی در آموزش قرآن در سه قلمرو : شناخت، باورها و گرایش ها، رفتار و عمل

 اهداف مهارتی به تفکیک پایه های تحصیلی آورده شده است.

مرور این اهداف، بطور پیوسته ضروری است تا کارنامه خود را در دست یابی به آنها بسنجیم، با چشم باز در این وادی گام نهیم و فرصت های پیش روی خود را از دست ندهیم.

- فاطمه سادات میر عارفین، در مقاله "کتابهای دینی و قرآن دبیرستان در آیینه پژوهش " فصلنامه رشد آموزش قرآن شماره، شماره 14(پاییز 1385ص56-59) بر اساس پژوهش خود که به صورت پیمایشی بر اساس دیدگاههای دبیران و صاحب نظران  انجام شده،   نتیجه گرفته است که : در حوزه تلفیق معارف اسلامی و مفاهیم قرآنی، کتاب دین و زندگی سه ساله دبیرستانی، موفق عمل کرده است

- آقای رمضانعلی بذرافشان پژوهشی با عنوان " ارزیابی گزینشی آثار منتشره قرآنی ( کتاب، نرم افزار، سایت، نشریه، مقاله) به سفارش مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی کشوربه انجام رسانده است.

این اثر مبادرت به استخراج و شناسایی بیش از 11000 اثر منتشر شده بدون حذف و تجدید چاپ و تکراری، 1800عنوان،100نرم افزار قرآنی، 100 سایت قرآنی، و 3500مقاله قرآنی در رسانه های مطبوعاتی کشور کرده است.

دسته بندی موضوعی آثار و ارزیابی گزینش بر اساس محورهای کودک و نوجوان، بزرگسال که در هر کدام به قسمت های آموزشی، پژوهشی و ترویجی تفکیک شده است.

موضوعات تمامی اشکال موادکتابشناختی قرآنی اعم از مقاله، کتاب، سایت و غیره... دسته بندی شده و تکراری یا غیر تکراری بودن آن مشخص گردیده است.

و در آخر خروجی های آماری به شکل کتابشناسی قرآنی و مقاله شناسی قرآنی آورده شده و ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات گرد آوری شده، راهکارهای مناسب در هر بخش ارائه گردیده است.

پیشینه  پژوهش های ترویج دینی در خارج از کشور

وزارت آموزش و علوم انگلستان طرحی برای آموزش انجیل در آن کشور ارائه کرده که ترجمه آن تحت عنوان " برنامه درسی آموزش مذهب و انجیل در کشور انگلستان " تر جمه حسین روحی، محسن جعفرآبادی و حمیدرضا اشرفی در مجله رشد آموزش قرآن شماره 7 زمستان 1382 صفحه 9تا 15 آمده است.خلاصه این گزارش به شرح زیر است.

1- آشنائی با کشور انگلستان2-آموزش در کشور انگلستان3- آموزش مذهب در کشور انگلستان 4- الزامات قانونی ارائهآموزش های مذهبی 5- هدف و ضرورت ارائه آموزش های مذهب 6- مهارت ها و فرایندهای آموزش های مذهبی  شامل تحقیق، تفکر، احساسات، ارزشیابی، تحلیل، کاربرد،بیان،  التزام، عدالت، احترام، شناخت خود، کنجکاوی

7- انتظارات آموزشی 8- یادگیری جانبی که خود شامل پاسخ به 6 پرسش است الف- تفاوت انجیل از نظر مسیحیان و هرکتاب جالب دیگر ب- چگونگی استفاده مسیحیان از انجیل ج- عواملی که یک کتاب را به صورت شاخص مطرح می کند د- چه مطالبی در انجیل آمده است ه-  چه نوع کتابهایی در کتابخانه موجود است  و- کتابهای عهد قدیم و عهد جدید چه نوع کتابی هستند. ذیل هر کدام از این پرسشها چهار بخش آمده است: هدفهای یادگیری، فعالیتهای آموزشی، خروجی های یادگیری و تذکرات

. مهارت ها وفرایندهای آموزش های مذهبی

آموزش های مذهبی ارائه شده باید مهارت های زیر را دردانش آموزان ایجادکنند و آن ها را با فرایندهای مرتبط به شرح زیرآشنا سازند:

- تحقیق، شامل طرح سوال، استفاده ازمنابع گوناگون، و جمع آموری شواهد.

- تفسیر، شامل طرح سوال،استفاده از منابع گوناگون، وجمع آوری شواهد.

- تفسیر، شامل درک درست سازه ها،کارهای هنری، شعر و نمادها،درک تفسیر زبان مذهبی، ودرک متون مذهبی.

- تفکر، شامل توانایی تعمق پیرامون احساسات،روابط ،تجربه ها،عقاید،اعمال وسوالات غایی مطرح شده.

-احساسات، شامل توانایی درک احساسات،تجربه ها،نگرش،عقاید وارزش های دیگران،توانایی تمیز دادن عواطفی چون عشق،تحیر،عفو،ودرک نگرش دیگران به جهان.

-ارزشیابی، شامل بحث پیرامون اهمیت مذاهب با توجه به مدارک وشواهد،ارزیابی علاقه ها ی فرد ی،تعالیم مذهبی،نگرش به دیگران ووجدان فردی.

-تحلیل، شامل تمیز دادن نگرش،عقیده وواقعیت،تالیف وجوه متفاوت زندگی وبه دست آوردن کلیتی با معنا.

- کاربرد،شامل ایجاد ارتباط بین مذاهب وجوامع درسطح محلی،ملی وجهانی،درک ارزش های بنیادی مذهبی ومقایسه ی آن با ارزش ها ی مادی.

- بیان،شامل بیان مفاهیم،رسوم واعمال مذهبی،درک اعتقادات والزامات بنیادی وتوان بیان وپاسخگویی به سوالات مذهبی با استفاده ازرسانه ها ی گوناگون.

- التزام، شامل درک اهمیت ملزم دانستن خود به رعایت ارزش ها،تصمیم مبنی بر اتخاذ نگرش مثبت درزندگی،زندگی بااطمینان خاطر.

-عدالت، شامل تحمل عقاید دیگران بدون پیشداوری،درک شواهد واستدلالات دیگران،وتوانایی اکتفا نکردن به ظواهر امر دردرک وشناخت آن ها.

-احترام،شامل احترام به عقاید دیگران،رعایت حقوق دیگران دراعتقاد به مذاهب متقاوت،درک مواردی که شایسته ی احترام هستند،درک عمیق بودن اعتقادات دینی وتوجه به نیازها وعلاقه های دیگران.

-شناخت خود، شامل شناخت خودوارزش های آن ونیز توجه به سوالات مذهبی خود ویافتن پاسخ آن ها.

کنجکاوی،شامل کنجکاوی ونیاز به درک حقیقت،علاقه مندشدن به مسائل معنوی،توانایی زندگی کردن باابهامات ومسائل متناقض،نیازبه شناخت معنای حیات،شناخت تعصبات وپیشداوری های خود،ودرک ارزش بینش وتحلیل درشناخت ارزش ها.

4-فرصت ها و تهدیدهای فناوری اطلاعات جهت ترویج مفاهیم قرآنی

می دانیم که در زمانی قرار داریم که از پدیده فناوری اطلاعات گریزی نداریم. این پدیده حضور خود را در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی ما نشان داده است مقابله با آن نه مقدور است نه مقبول و نه معقول.

عقل سلیم حکم می کند که از تجربه هایی که در مسیر مواجهه دین با فناوری اطلاعات پیش آمده، بخوبی بهره بگیریم. برای این کار باید ابتدا ماهیت فناور ی اطلاعات و نحوه بهره گیری بهینه از آن را بخوبی بشناسیم، آن گاه با شناخت عمیق از فرهنگ قرآنی نحوه ارتباط این دو را با هم پیدا کنیم. به همین دلیل در این بخش، ابتدا فرصت های فناوری اطلاعات در جهت ترویج فرهنگ قرآنی، پس از آن تهدیدهای مربوط و آن گاه راهکارهایی برای استفاده از فرصت ها و تبدیل تهدید به فرصت بیان می شود.

4-1- فرصت های فناوری اطلاعات جهت ترویج مفاهیم قرآنی

دسترسی گسترده و سریع به منابع اطلاعات فراوان  قرآنی- همانطور که از پیشینیه پژوهش بر می آید-  از طریق فناوری اطلاعات، محدودیت گسترش توزیع منابع قرآنی را از چهار دیواری سنتی کتابخانه به یک سیستم غیر متمرکز تیدیل کرده است. امروزه فناوری اطلاعات،  نقش سازمانها، کتابخانه ها و نهاد های قرآنی را که در قدیم مبادرت به انبار کردن منابع علمی داشتند و در کنار آن راهنمائی های لازم علمی را ارائه  می کردند، تغییر داده است این مراکز در نقش جدید باید به مراجعه کنندگان بالقوه و بالفعل مفاهیم قرآنی در دستیابی به اطلاعات نامحدود و منابع اطلاعاتی موجود، در کل جهان بدون محدودیت های زمانی و مکانی از طریق شبکه های اینترنت کمک کنند.

در صورتی که زیر ساخت های لازم جهت ذخیره سازی منابع قرآنی به شکل رایانه ای فراهم شود، می توان به هزاران سند، کتاب،مقاله  وغیر ه، از طریق امکانات جستجو  و شبکه های اینترنتی قرآنی دسترسی پیدا کرد و این منابع اطلاعاتی را با حداکثر توانایی و به صورت یکسان در اختیار علاقه مندان قرار داد. فناوری اطلاعات در کنار  جستجوی منابع اطلاعاتی و تسهیل دسترسی منابع، امکانات دیگری نظیر پست الکترونیکی، فعالیتهای گروهی و تبادل اطلاعات را فراهم آورده است.

به طور خلاصه می توان به فرصت های IT در پژوهش های علوم قرآنی به این صورت اشاره کرد:

- افزایش دسترسی به مواد و منابع پژوهشی علوم قرآنی

- وجود بیش ار 100 سایت ویژه و تخصصی علوم قرآنی

-وجود بیش از 100 نرم افزار علوم قرآنی

- تسهیل در امکان همفکری آنی و فوری صاحبان اندیشه قرآنی با همدیگر

- جمع آوری سریع اطلاعات علوم قرآنی

- ارزیابی دقیق داده ها از طریق نرم افزار های مربوطه(وحدت، محمد علی، اولیاء، محمد صالح، ص 300)

4-2 – تهدیدهای فناوری اطلاعات و جهت ترویج مفاهیم قرآنی

1- شکسته شدن مرزها به ویژه مرزهای اخلاقی و فرهنگی و دینی

2-سرگرم شدن افراد و دور شدن آنها از تفکر عمیق در نتیجه انفجار اطلاعات

3- گسترش اطلاعات بی کیفیت و سست( آلودگی اطلاعاتی).

4- منفعت محوری در دنیای اطلاعات و تبدیل علم به کالای اقتصادی

5- سنجش حقایق آسمانی با معیارهای زمینی و غلبه جنبه تجربی دانش بر جنبه های دیگر آن.

6- بت شدن علم جدید پس از تلاشهای کانت و بیکن.

7-رواج بی رویه شبهات در نتیجه جریان آزاد اطلاعات

8- دشواری انتقال پیام قرآن به جوامع غیر مسلمان بدلیل ویژگیهای خاص فرهنگ قرآنی( معنویتی که برخی از جوامع چندان با آن آشنا نیستند.)

در مورد راهکارهای تبدیل این تهدید، به فرصت در سطور آینده بحث خواهد شد.

4-3- راهکارهای استفاده از فرصت های فناوری اطلاعات جهت ترویج مفاهیم قرآنی

1- در مواجهه با نسل جدید باید حرکت های درون زا،خود انگیخته و ارادی را در آنها تقویت کرد،نه جهش های بیرونی و القایی، چنان که قرآن خود در بیان هدف از بعثت پیامبران می فرماید "لیقوم الناس یالقسط" (سوره حدید آیه 25) بر اساس این آیه،  اینکه مردم خود بایدبه قسط و عدل اقدام کنند نه اینکه پیامبران آنان را به این کار وادارند.

2- بینش امروزین نگاه بلند مدت را بر می تابد نه نگاه فوری و کوتاه مدت را. لذا در برنامه ریزی باید به افق های دور چشم بدوزیم.

3- شیوه فرهنگی معنوی و معرفتی کارساز تر است تا بخشنامه ای رسمی و دولتی. علت رواج و گسترش فرهنگ سازمان های مردم نهاد( سمن) (N.G.O ) در دنیای امروز همین نکته است.

4- باید گفتمان  تعارض علم ودین را که از قرن 17 تا 20 میلادی گفتمان غالب دنیای پیشرفته امروز بود، به گفتمان تعامل علم ودین تبدیل کنیم. وجود مرکز الهیات و علوم طبیعی در جوار دانشگاه کالیفرنیا از سال 1981، تدریس درس  ایمان و پزشکی در نیمی از دانشگاههای پزشکی امریکا از سال 1987،  جامعه علم ودین انگلستان (تاسیس 1972). انجمن اروپایی مطالعات علم و الهیات در سوئد تاسیس (1990) نشانه هایی از رواج تعامل علم ودین در دنیای فعلی است.( گلشنی، مهدی علم ودین و معنویت در آستانه قرن بیست و یکم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379. ص42-49.)پتانسیل موجود در فرهنگ اسلامی بخوبی به این هدف کمک می کند. البته به شرطی که آشنایی با ساز و کارهای علم جدید و پذیرش آنها در عین پایبندی به فرهنگ و هویت دینی خودمان را مد نظر قرار دهیم.

5- خلاقیت و ابتکار و نوآوری از مهم ترین عوامل برای  حضور فعالانه در عرصه جهانی است. خوشبختانه عمق و پویایی مفاهیم فرهنگ قر آنی،  راه را برای هرگونه خلاقیت صحیح و سالم و مبتنی بر نصوص و متون- به نوعی که منتهی به بدعت نشود- باز می کتد.

6- همکاری جدی و صحیح حوزه با دانشگاه، به گونه ای که ظرفیت های هر دو نهاد را بخوبی بشناسیم و از آنها استفاده کنیم.

7- دنیای امروز دنیای گفتگوست و خشونت و برخوردهای تند در آن جایی ندارد. از سوی دیگر قرآن ما را به حکمت و اندرز نیکو و جدال احسن امر می کند.(سوره نحل، آیه 125).مناظرات امام صادق(ع) با دانشمندان ملحد معاصر خود در درون مسجدالحرام و در کنار خانه کعبه، همچنین احتجاجات فراوان امیر المومنین و امام رضا(ع) با سران مذاهب مختلف که در کتابهای معتبر شیعی مانند عیون اخبار الرضا و احتجاج طبرسی آمده،  راهنمای حرکت امروز ماست. تعالیمی همچون" اطلبوا العلم ولو بالصین و خذو الحکمه و لو من المشرکین"، سفرهای علمی متعدد دانشمندان مسلمان به اقصی نقاط جهان و ملاقات با انواع دانشمندان گواه این مطلب است.

8-"شایسته است بیش از ظواهر به سراغ غایات و جوهریات دینی برویم، مانند معنویت، اخلاق، امانت علمی، صداقت حرفه ای، کوشش صمیمانه در محتوا و کیفیت فعالیت آموزشی و پژوهشی و تولیدات علمی، انجام دادن کامل وظایف، مسولیت پذیری و مشارکت جویی و اهتمام به مسائل و مشکلات جامعه با تولید دانش فنی و پاسخ گویی در حد توان به نیازها."( توفیقی، ص 129). اهداف یاد شده بخشی از اهداف مورد نظر برای یک جامعه نمونه قرآنی است.

9- حوزه و دانشگاه باید- به  اقتضای پدیده دانشگاه مجازی که از طریق آن می توان به بزرگراهها و بانکهای اطلاعای و سایت های جامعه شبکه ای دسترسی یافت و مشارکت و فعالیت و تعامل در آن حرف اول را می زند- به جای کتابهای محدود و مشخص به بسته های نوشتاری یا الکترونیک بیندیشند که سلیقه های مختلف را در " جریان شناور اطلاعات فرامرزی"(T.B.D.F.) پاسخگو باشند.

10- حضور باورداران و دلسوزان به ترویج  فرهنگ قرآنی در شبکه های اجتماعی مثل , you tube,.facebook و غیره. بدلیل  تنوع و روز آمدی،  جاذبه زیادی بویژه برای نسل جوان دارد. ضمن این که  فضایی برای حضور فرهنگ قرآنی نیز دارد.

4-4 تهدید های فناوری اطلاعات و راهکارهای تبدیل آنها به فرصت در جهت ترویج فرهنگ قرآنی

1-تهدید: شکسته شدن مرزها به ویژه مرزهای اخلاقی و فرهنگی و دینی

راهکار : استفاده از فرصت برای انتقال دادن فرهنگ قرآنی به فضاهایی که به هر دلیل، هنوز تعصب های ضد اسلامی بر آنها غلبه دارد. همچنین استفاده از این فرصت برای پرورش خلاقیت ها و استعدادهای جوانان در این جهت که شیوه های رایج در فضای سایبر را در راه ترویج فرهنگ قرآنی بکار گیرند.

2- تهدید: سرگرم شدن افراد و دور شدن آنها از تفکر عمیق در نتیجه انفجار اطلاعات.

راهکار: استفاده متولیان فرهنگ قرآنی از این فرصت برای ارائه فرهنگ اصیل قرآن و عترت در قالب های جدید، به گونه ای که روح پیام فطری دین را به نسل سرگردان و گریزان از تفکر برساند. این راهکار، مبتنی است بر آیه شریفه " وما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم" ( سوره ابراهیم، آیه 4)با توجه به این حقیقت که کلمه "لسان" در این آیه، بیشتر به معنای ویژگی های فرهنگی است تا صرف زبان مکالمه. چنانکه مولوی گوید:

ای بسا هندو و ترک همزبان                            ای بسا دو ترک چون بیگانگان

پس زبان همدلی خود دیگرست                        همدلی از همزبانی خوشتر است.

3- تهدید: گسترش اطلاعات بی کیفیت و سست( آلودگی اطلاعاتی).

راهکار: استفاده از این فرصت برای پالایش فرهنگ دینی از آفات و خرافات و مطالب و ضعیف و غلط، همچنین مبارزه با ابتذال فرآورده های دینی توسط دلسوزان ( شخصیت های دینی، سازمان های غیردولتی ) و در کنار آن  فرهنگ سازی در زمینه، این هدف که آحاد مردم دین خود را از منابع اصیل و استوار فراگیرند، یعنی قرآن و عترت، نه از سخنان این و آن. در این جهت توجه به حدیث امام معصوم (ع) بسیار مهم است که مرحوم کلینی در مقدمه کتاب شریف کافی آن را نقل کرده و محور اصلی کتاب خود دانسته است. بر اساس این حدیث: " هر کس دین خود را از کتاب و سنت بگیرد، استوار تر از کوهها خواهد بود. و هرکس دین خود را از شخصیت ها فراگیرد همان شخصیت ها او را از دین بیرون می برند".

4-تهدید: منفعت محوری در دنیای اطلاعات و تبدیل علم به کالای اقتصادی.

راهکار: استفاده از این فرصت برای نهادینه کردن این حقیقت در درون تمامی افراد که "حب الدنیا راس کل خطیئه" برای این کار نشان دادن پیامد های منفی سود محوری در سطح جهان بویژه در محیط های علمی و فرهنگی مفید خواهد بود. همچنین استفاده از سخنان و رهنمودهای  دانشمندان شرقی و غربی و حتی دانشمندان غیر مسلمان که بر مبنای فطرت الهی خود، این پیامدها را گوشزد کرده و نسبت به آنها هشدار داده اند و حتی مطالعاتی در زمینه "اخلاق در فناوری اطلاعات" را در پیش گرفته اند.

5- تهدید: بت شدن علم جدید پس از تلاشهای کانت و بیکن.

راهکار : استفاده از فرصت تعامل علم و دین در سطح جهان چنانکه در سطور پیشین گفته شد همچنین استفاده از علم و یافته های آن در جهت اهداف انسانی و نشان دادن منشا این کار در آموزه های انسان دوستانه قرآن و عترت.

6- تهدید: سنجش حقایق آسمانی با معیارهای زمینی و غلبه جنبه تجربی دانش بر جنبه های دیگر آن.

راهکار :استفاده از این فرصت برای نشان دادن این حقیقت فطری به همه جهانیان که به تعبیر امیر المومنین (ع) " همان گونه که خدا با خلق تفاوت دارد کلام خدا نیز مانند کلام انسانها نیست" بلکه ویژگیهایی دارد از آن گونه که در بخش اول این مقاله بیان شد. این کار به استوار سازی معرفت خدا، ابتدا در درون خود وآن گاه در سطح جهان نیاز دارد. بدیهی است که این معرفت با علم به معنای رایج آن تفاوت دارد و مقوله ای درونی و انسانی است.

7- تهدید: رواج بی رویه شبهات در نتیجه جریان آزاد اطلاعات

راهکار : تجربه طول تاریخ اسلام نشان می دهد که هر زمان سیل شبهه به سوی اندیشه اسلامی سرازیر شده، در صورتی که عالمان دین، دلسوزانه و پیگیر این پدیده را رصد کرده باشند، شاهکارهای جاودانه ای پدید آمده است. امروز نیز از این پدیده مستثنی نیست.به تعبیر شهید مطهری در مقدمه کتاب عدل الهی: پرسش و حتی تردید، گذرگاه خوبی است گر چه منزلگاه خوبی نیست. و به گفته ناصر خسرو

با خصم گوی علم که بی خصمی         علمی نه پاک شد نه مصفی شد

زیرا که سرخ روی برون آمد               هر کو به سوی قاضی تنها شد

8-تهدید: دشواری انتقال پیام قرآن به جوامع غیر مسلمان بدلیل ویژگیهای خاص فرهنگ قرآنی( مبانی معنویتی که برخی از جوامع چندان با آن آشنا نیستند.)

راهکار : استفاده از این فرصت برای تحقق بخشیدن این حقیقت که پیامبر خاتم،  رسول خداست به تمام عصرها  و تمام نسل، ها در هر زمان و در هر جای زمین.(سوره اعراف، آیه 157) البته این کار تلاش مضاعفی از سوی متولیان فرهنگ دینی می طلبد که  خود را روزآمد کنند تا از فرصت های یکسان که فضای اینترنت برای انتقال همه گونه پیام مثبت و منفی توسط افراد و جوامع فقیر و غنی فراهم آورده بهره بگیرند. برای این کار، رسیدن به حداقل  سواد اطلاعاتی ( تشخیص نیاز، شناسایی منابع اطلاعاتی که این نیاز را برطرف می کنند، گرد آوری این منابع با استفاده از اینترنت وبکاربردن  این اطلاعات در جهت نیاز اولیه ای می باشد که لازمه آن،  دانستن زبان انگلیسی، آشنایی با مبانی و کاربرکامپیوتر، اشنایی با فضای فرهنگی جهانی و ساختار خاص آن می باشد ) ضروری است.

5-بحث و نتیجه گیری

از فناوری اطلاعات  و پیامدهای مثبت و منفی آن گریزی نیست. از سوی دیگر وظیفه ما در قبال قرآن و عترت اقتضا می کند که این دو یادگار ماندگار پیامبر رحمت را باز شناسیم و هم خود و هم دیگران را با این حقایق آشنا سازیم. این هدف اقتضای آن دارد که فرصت ها و تهدیدهای ناشی از  فناوری اطلاعات را بدقت بازشناسیم، از فرصت ها استفاده بهینه کنیم و تهدیدها را نیز به فرصت تبدیل کنیم.این گفتار راهکارهایی در این زمینه ارائه می کند.

 

فهرست منابع:

1-قرآن کریم

2-اعتصامی، محمد مهدی.( 1385) " جایگاه آموزش قرآن و دینی متوسطه " مجله رشد آموزش قرآن شماره.

3-باقری، یونس.( 1382) " بررسی وضعیت دانشجویان تبریز" مجله رشد آموزش قرآن شماره 6.

4-بذرافشان، رمضانعلی.( 1388) "ارزیابی گزینشی آثار منتشره قرآنی ( کتاب، نرم افزار، سایت، نشریه، مقاله) به سفارش مرکز توسعه و ترویج فعالیتهای قرآنی کشور،1388.

5-سازمان ملی جوانان.( 1376) " اولویت های اقدامات  اجرایی دستگاه ها و سازمان های دولتی بر اساس منشور تربیتی نسل جوان " تهران : سازمان ملی جوانان،

6-سازمان ملی جوانان.( 1380) " وضعیت و نگرش جوانان ایران " تهران : انتشارات نسل سوم،

7-سرمدی، محمود.( 1385)"بررسی رابطه دینداری با بازده های تربیتی دانش آموزان مقطع متوسطه شهر قم "

8-شریف رضی، محمدبن حسین. نهج البلاغه ( لوح فشرده نور 2 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی)

9-شفیع پور مطلق، فرهاد، لولوی، کیوان و  فتاحی، قاسم.( 1381)." بررسی شیوه های موثر در نشر تفکر عاشورایی بین دانشجویان " مجموعه مقالات همایش امام حسین (ع)، تهران :مجمع جهانی اهل بیت.

10-صحیفه سجادیه ( لوح فشرده نور 2 مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی)

11-کلینی، محمدبن بعقوب.الکافی.( 1348) تحقیق علی اکبر غفاری.تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1348.

12-گلشنی، مهدی.( 1379) "علم و دین و معنویت در آستانه قرن بیست و یکم"تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

13-لطف آبادی، حسین، نوروزی، وحیده..( 1383)" بررسی چگونگی نگرش دانش آموزان دبیرستانی و پیش دانشگاهی ایران به جهانی شدن و تاثیر آن بر ارزشها و هویت دینی و ملی آنان" فصلنامه نوآوریهای آموزشی ( وابسته به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش ) شماره 9.

14-وحدت، محمد علی، اولیاء، محمد صالح..( 1381) " فناوری اطلاعات  و نقش آن در تجدید ساختار آموزش عالی"کتاب سیاست ها و راهبرد های علم، فناوری و فرهنگ تهران : قصیده سرا.

15-وزارت آموزش و علوم انگلستان طرحی برای آموزش تر جمه حسین روحی، محسن جعفرآبادی و حمیدرضا اشرفی..( 1382)" برنامه درسی آموزش مذهب و انجیل در کشور انگلستان " مجله رشد آموزش قرآن شماره 7 زمستان.

16- میر عارفین، فاطمه سادات..( 1385) "کتابهای دینی و قرآن دبیرستان در آیینه پژوهش " فصلنامه رشد آموزش قرآن شماره، شماره 14.